Z mieszkańcami i dla mieszkańców. Modelowa rewitalizacja.

Najważniejszym wyzwaniem projektowym było stworzenie projektu nowego centrum Dąbrowy Górniczej, który spełni trzy wymagania.

1. Będą go charakteryzowały stabilne podstawy ekonomiczne. 

2. Będzie spójny i atrakcyjny architektonicznie.

3. Będzie zgodny z oczekiwaniami mieszkańców.

Diagnoza Priorytetowego Obszaru Rewitalizacji Centrum

1. W jaki sposób prowadzono badania? 

W trakcie prac nad diagnozą Priorytetowego Obszaru Rewitalizacji Centrum (POR Centrum), związanego z realizacją projektu „Fabryka Pełna Życia – rewitalizacja śródmieścia Dąbrowy Górniczej”, w 2017 r. przeprowadzono niespotykaną do tej pory w Dąbrowie Górniczej analizę społeczno-ekonomiczną centrum - za pomocą prac badawczo-analitycznych wykorzystujących zróżnicowane metody oraz techniki badań ilościowych i jakościowych. Badaniami objęto: mieszkańców, przedsiębiorców, lokalnych aktywistów, przedstawicieli organizacji pozarządowych oraz jednostek samorządowych i instytucji kultury, a także pracowników szkół, uczniów i studentów. W grupie respondentów znalazło się prawie 3 tys. osób o mocno zróżnicowanych cechach demograficzno-ekonomicznych, potrzebach i punktach widzenia. Badania pozwoliły wyrazić opinię o procesie rewitalizacji i samym mieście Dąbrowa Górnicza pełnemu przekrojowi mieszkańców i użytkowników miasta. Uzyskane w ten sposób wnioski i konkluzje stały się przyczynkiem do wprowadzenia modyfikacji w pierwotnych założeniach rewitalizacyjnych. 

2. Kluczowe refleksje 

W analizie zgromadzonych informacji wyraźnie uwypuklała się zgodność respondentów co do tego, że rewitalizacja śródmiejskiej przestrzeni miasta jest koniecznością. Może to wynikać m.in. z faktu, że zarówno mieszkańcy, jak i funkcjonujący na terenie Dąbrowy Górniczej przedsiębiorcy czują się z nim mocno związani, co uwidacznia się poprzez bardzo ograniczoną deklarację chęci zmiany miejsca zamieszkania wśród badanych oraz dużą (deklaratywną) skłonność do inwestowania w nowe przedsięwzięcia. Przeciętny dąbrowianin centrum umiejscawia pomiędzy dworcem kolejowym a ulicą Legionów Polskich oraz rondem u zbiegu ulicy Królowej Jadwigi i alei Róż a ulicą 3 Maja. Tę przestrzeń zdecydowana większość mieszkańców odwiedza co najmniej raz w tygodniu. Tak zdefiniowane centrum to dla dąbrowian naturalne miejsce robienia zakupów, spotkań z rodziną i znajomymi, spędzania czasu wolnego czy korzystania z oferty kulturalnej. Jest to miejsce, do którego, jak podkreślają mieszkańcy, łatwo dotrzeć (ale głównie samochodem). Jednocześnie dąbrowianie wskazują na ograniczoność funkcji miastotwórczych przestrzeni, w której znajduje się centrum Dąbrowy Górniczej. Brakuje kawiarni, lokali gastronomicznych, małej architektury, lokali rozrywkowych i usługowych, a także miejsc pełniących funkcje reprezentacyjne, będących wizytówką miasta, pozwalających mieszańcom pochwalić się swoim miastem przed gośćmi z innych miejscowości. 

3. Cztery odsłony centrum 

W toku prowadzonych prac centrum Dąbrowy Górniczej zaczęło się jawić jako przestrzeń podzielona na 4 strefy, której centralną część stanowi rondo u zbiegu ulic Kościuszki i Królowej Jadwigi. Każda ze stref ma określone funkcje i jest oddzielona od pozostałych siecią szerokich ulic i torów tramwajowych. Panujący układ drogowy i niefunkcjonalne rozwiązania ciągów pieszych będące spuścizną dawnych założeń planistycznych powodują, że przemieszczanie się pomiędzy poszczególnymi strefami stanowi nie lada wyzwanie. Zmusza do korzystania z oddalonych od siebie nielicznych przejść podziemnych i naziemnych. 

• Pierwszą z wymienianych stref funkcjonalnych jest strefa zakupów, w której czołową rolę pełni centrum handlowe. Strefa ta jest utożsamiana również z dużym i ogólnodostępnym parkingiem oraz elementem struktury miejskiej, który „wysysa życie” z pozostałych części centrum. 
• Druga strefa to obszar zlokalizowany w części miasta, gdzie znajduje się ul. 3 Maja. Postrzegana jest przede wszystkim przez pryzmat sentymentu, dawnej ulicy reprezentacyjnej i głównego miejskiego deptaka, na którym spędzało się czas wolny, chodziło na spacery, robiło zakupy, przesiadywało w kawiarniach. Strefa ta utraciła jednak swój dawny charakter głównie za sprawą przeniesienia budynków administracyjnych na ul. Graniczną. Współcześnie nazywana jest ulicą „bankową”, ze względu na obecność wzdłuż ul. 3 Maja siedzib wielu banków. 
• Trzecia to strefa sportu i rekreacji zlokalizowana w parku Hallera, gdzie mieszczą się najważniejsze miejskie obiekty sportowe, biblioteka i tereny rekreacyjne. Obszar ten często jest określany jako powód do dumy mieszkańców. Jest to miejsce, którego – zdaniem badanych – mieszkańcy wielu miast mogą dąbrowianom pozazdrościć, ponieważ dzięki niemu Dąbrowa Górnicza zyskuje charakter miasta pełnego zieleni. 
• W czwartej części obszaru centrum wytyczonej przez układ drogowy znajduje się strefa kultury i rozrywki. Główną rolę odgrywają tu Pałac Kultury Zagłębia oraz pojedyncze lokale gastronomiczne. W tej części znajdują się również tereny dawnej fabryki Defum, które w chwili przeprowadzania badań były jeszcze słabo obecne w świadomości respondentów. Tereny Defum postrzegano jednak w kontekście przyszłego rozwoju miasta i funkcji miastotwórczych, takich jak: usługi, mały handel, rozrywka, oferta gastronomiczna oraz te elementy, które tradycyjnie są lokowane na rynkach miast.

Przedsiębiorcy, którzy brali udział w badaniu, jako priorytet wskazywali zagospodarowanie tego terenu i szansę na rozwój lokalnej przedsiębiorczości. Podstrefę obszaru stanowi plac Wolności, który służy obecnie jako centrum przesiadkowe. Przez mieszkańców jest postrzegany jako mogący pełnić funkcje reprezentacyjne, ale jest miejscem niewykorzystanym. To, z perspektywy mieszkańców, jeden z kluczowych obszarów wymagających przekształceń. Będzie on jednak wymagał ograniczenia ruchu kołowego oraz zlikwidowania barier w przemieszczaniu się pieszych. Zdaniem badanych, modyfikacje przeprowadzone w obrębie placu Wolności mogą stać się punktem wyjścia w zakresie przekształceń i połączenia pozostałych stref centrum.

Działania animacyjne i konsultacje

1. Zadania animacyjne 

Przez ostatnie lata na terenie Fabryki Pełnej Życia wspólnie z partnerami społecznymi i instytucjonalnymi zrealizowano dziesiątki wydarzeń kulturalnych – od seansów letniego kina plenerowego przez zloty samochodowe aż po duże koncerty, takie jak alternatywne odsłony Dni Dąbrowy Górniczej. 

Organizacjom pozarządowym przyznawano mikrogranty, w kwotach od 3 tys. do 20 tys. zł, aby mogły one zrealizować pomysły mieszkańców Dąbrowy Górniczej związane z fabryką. Należy tu wymienić takie przedsięwzięcia jak np. Kulturalny Plac Zabaw, Tydzień z Planszą czy różnorodne gry miejskie. 

W surowej fabrycznej przestrzeni, tuż obok opuszczonego biurowca, powstał ogród społecznościowy – zielony skwer zaaranżowany wspólnie z mieszkańcami, którym opiekują się m.in. dąbrowscy seniorzy. 

Utrwalaniu pamięci o historii dąbrowskich zakładów służyły liczne wystawy pojawiające się na terenie fabryki, np. prezentacja pionierów dąbrowskiego przemysłu czy realizacja filmu poświęconego pracownikom zakładów Defum. Do ciekawej historii fabryki nawiązuje także mural przedstawiający jednego z jej założycieli – Emila Škodę z Pilzna. Ważnym elementem odnajdywania lokalnej tożsamości było odsłonięcie na terenie fabryki tablicy pamiątkowej dedykowanej Komitetom Obywatelskim z 1914 r., które odbyło się w 100-lecie nadania praw miejskich Dąbrowie Górniczej. Poszukiwaniu dąbrowskiego dziedzictwa służy również Alternatywnik Dąbrowski – cykl publikacji na temat różnych aspektów lokalnej pamięci. 

Fabryka Pełna Życia stała się pejzażem i tłem dla wielu sesji fotograficznych – od ślubnych, po motoryzacyjne i futurystyczne. Powstało tu też kilka teledysków muzycznych. 

2. Konsultacje 

Najpierw wspólnie z Pracownią Badań i Innowacji Społecznych „Stocznia” oraz z organizacjami z Dąbrowy Górniczej przygotowano i przetestowano metody, dzięki którym możliwa była dyskusja z mieszkańcami o funkcjach, jakie powinny być realizowane w przyszłym centrum oraz o ich potrzebach związanych z urządzeniem tej przestrzeni. Przeprowadzono szkolenia dla lokalnych liderów stowarzyszeń i fundacji, a następnie, w drodze zamówień publicznych, zlecono ich realizację. 

1. Stowarzyszenie Civitas zorganizowało spacery badawcze, podczas których od dąbrowian zebrano wskazówki dotyczące poprawy śródmiejskiej przestrzeni publicznej. W spacerach uczestniczyło zwykle 5-6 osób reprezentujących różne grupy wiekowe i zawodowe, a także osoby niepełnosprawne. 
2. Fundacja Godne Życie przeprowadziła setki inspirujących rozmów z mieszkańcami miasta w ramach mobilnych punktów konsultacyjnych.
3. Uzupełnieniem powyższych metod były debaty podwórkowe, w których mieszkańcy poszczególnych dzielnic Dąbrowy Górniczej przedstawiali własne oczekiwania wobec śródmieścia. Za ich realizację odpowiadały Fundacja Godne Życie oraz dwa stowarzyszenia – „Razem w Przyszłość” i „Aktywna Dąbrowa”. 

3. Warsztaty eksperckie 

Projekt „Fabryka Pełna Życia – rewitalizacja…” to wielość wyzwań dotyczących m.in: koordynacji prac remontowych, zachowania spójności koncepcji, zarządzania postindustrialnym mieniem i majątkiem, utrzymania spójności estetycznej przestrzeni, a także odpowiedniego wykorzystania zasobów lokalowych znajdujących się w centrum Dąbrowy Górniczej. Aby temu sprostać, zorganizowano warsztaty eksperckie z udziałem specjalistów ds. rewitalizacji z takich miast, jak: Wrocław, Wałbrzych, Gliwice i Warszawa. Raport z warsztatów był materiałem wyjściowym dla opracowania odpowiedniej formy prawnej zarządzania rewitalizowanym obszarem. 

4. Zadania edukacyjno-informacyjne 

1. Jednym z najważniejszych celów projektu jest wzmocnienie kapitału społecznego i tożsamości lokalnej oraz autentyczne zaangażowanie wielu grup społecznych w procesy rewitalizacyjne. Aby tego dokonać opracowano pilotażowy pakiet senioralny. Zachętą dla młodzieży był natomiast pakiet młodzieżowy przeznaczony dla uczniów szkół ponadgimnazjalnych (16-19 lat).
2. Komponent edukacyjny powstał też na podstawie praktycznego zastosowania mechanizmu budżetu partycypacyjnego. Specjalnie dobrani animatorzy dzielnicowi, wyłonieni w drodze wymagającej rekrutacji, inicjowali i moderowali wśród mieszkańców proces dyskusji o zmianach w dzielnicy, przekładając następnie wyniki rozmów na realizację zadań przez urząd miejski. Budżet partycypacyjny opracowany w Dąbrowie Górniczej w zupełnie nowej formule pozwolił w praktyczny sposób nabyć umiejętności tak potrzebne mieszkańcom i urzędnikom we wspólnym rozwiązywaniu problemów i podejmowaniu decyzji dotyczących zagospodarowania przestrzennego

Najważniejsze wnioski z konsultacji

1. Śródmieście Dąbrowy Górniczej będące „sercem miasta” nie jest sprecyzowane, w mieście brak miejsca najważniejszego, występuje podział centrum na 4 części. 

2. W centrum miasta zauważalny jest nadmierny ruch samochodów, wywołujący hałas, powodujący bariery w przemieszczaniu się - zwłaszcza pieszych, mieszkańcom brakuje poczucia bezpieczeństwa. 

3. Dużym problemem centrum Dąbrowy Górniczej jest zbyt duża liczba obiektów o niskiej wartości, które zaśmiecają przestrzeń publiczną. 

4. Dostrzegalny jest deficyt multifunkcyjnych przestrzeni publicznych, które angażowałyby ich użytkowników. 

5. Wyraźna jest duża potrzeba budowania tożsamości miejskiej bazującej nie tylko na historii miasta i regionu, lecz także na współczesnych potrzebach związanych ze sposobem spędzania czasu wolnego. 

6. Wysoka ocena transportu publicznego jest sprzeczna z realnym udziałem użytkowników w przestrzeni publicznej. 

7. Ze względu na bariery architektoniczne w przestrzeni publicznej śródmieścia zminimalizowane jest uczestnictwo osób z niepełnosprawnościami oraz osób starszych. 

8. Przedsiębiorcy, oprócz zwiększenia liczby miejsc postojowych, wskazują na konieczność zadbania o ciągi piesze, co według nich zwiększy liczbę klientów. 

9. Wyraźny jest brak infrastruktury rowerowej w centrum miasta przy ogólnym wzroście tendencji i potrzeb związanych z korzystaniem z rowerów.

Centrum zaprojektowane przez dąbrowian

Wnioski z analiz oraz konsultacji społecznych były brane pod uwagę przez cały czas, zarówno na etapie przygotowania założeń projektowych (społeczna i autorska koncepcja nowego centrum Dąbrowy Górniczej), jak i przy opracowywaniu szczegółowej koncepcji ubranistyczno-architektonicznej (biuro ANALOG).

W efekcie, nowe centrum Dąbrowy Górniczej zostało zaprojektowane tak, by wszystkie obiekty były dostępne dla osób starszych i niepełnosprawnych. Oświetlenie wejść do klatek schodowych zaprojektowano w sposób zapewniający osobom słabowidzącym sprawną komunikację. Również szerokość chodników oraz przestrzenie przed wejściami są w pełni wystarczające do manewrowania na wózkach inwalidzkich. W budynkach znajdą się windy o wymiarach dostosowanych dla wózków inwalidzkich, z dźwiękowym systemem informacji, łączące wszystkie kondygnacje. Przewidziano szereg udogodnień dla la osób niewidomych, m.in. ułatwiający orientację w terenie, model fizyczny przestrzeni Fabryki Pełnej Życia, a także ukazujący historię obiektu – model dawnych zakładów Defum.

Wewnętrzną część Fabryki Pełnej Życia stanowią zabudowania, pomiędzy którymi, przewidziano trakty do ruchu pieszego, ograniczając dostęp samochodów dla dostaw towarów oraz okazjonalnych imprez.

Zobacz – założenia projektowe na podstawie konsultacji

Opracowanie: Wojciech Czyżewski, przewodniczący zespołu ds. Fabryki Pełnej Życia.